Het zijn geen fijne tijden om een blanke man te zijn… vind je niet? Wij die geboren zijn na 1980 behoren tot de Captain Planet generatie. Van jongs af aan worden we via televisie geïndoctrineerd met ecologische boodschappen: recycle je afval, geef geld aan het Wereld Natuur Fonds en stop met het dragen van bontjassen! Wij zijn die uiterst prekerige moralen beu… en al helemaal in onze films. Er komt ook maar geen einde aan. Hoe kan het zijn dat Avatar de best verdiende film aller tijden is geworden? Al Gore kreeg met zijn gefilmde PowerPoint presentatie niet alleen een Oscar maar zelfs een Nobel prijs overhandigd van die geitenwollensokken dragende liberalen. Waar komt die drang toch vandaan om films te maken over hoe slecht wij blanken op ons planeet passen?
De natuur is niet het enige wat de blanke man kapot weet te maken. Lees ook het eerste deel van deze blog.
De spirituele wildernis
Een terugkerend motief in westerse kunststromingen van de laatste eeuwen is een zekere nostalgie naar simpelere tijden. Kunstenaars uit de 19de en 20ste eeuw schilderden vaak taferelen waarin de natuur wordt verheerlijkt. Dit was de tijd van de industriële revolutie, een tijd waarin de westerse de technologie en de steden in rap tempo moderniseerden. Dergelijke ontwikkelingen creëren onder veel van ons de behoefte om aan de industriële maatschappij te ontsnappen, al is het maar in gedachten. De wildernis is het ultieme paradijs om in te leven (zolang je de muggen en strenge winters maar weg denkt). Het betreft de enige plekken op aarde die hun onschuld niet zijn kwijtgeraakt aan de hebzucht en materialisme van onze kapitalistische samenleving.
Landschappen dienden voorheen meestal als achtergrond in de westerse schilderkunst. In de Romantiek zien we de wildernis vaker een centrale rol spelen. De verheerlijking van de natuur nam in deze kunststroming bijna religieuze vormen aan.
You created a monster and it will destroy you
Ecologische thema’s hebben een lange geschiedenis in onze films. Maar Hollywood was zeker niet de enige die deze thema’s besloot op te pakken. In de Japanse monsterfilm Godzilla (1954) wordt de stad Tokyo verwoest door een prehistorisch schepsel dat in een kolossaal zeemonster veranderde na blootgesteld te worden aan straling. Hoewel wetenschappers er uiteindelijk in slagen om dit dier te doden uit één van hen zijn zorgen over de toekomst: ‘Als de nucleaire proeven niet worden stopgezet zou er ooit een nieuwe Godzilla op kunnen staan.’. Godzilla kan geen duidelijker metafoor zijn voor de vernietigende kracht van nucleaire wapens. Het was een boodschap waar Japanse filmgangers zich sterk mee konden identificeren. Nog geen tien jaar eerder maakten twee atoombommen duizenden slachtoffers in de steden Hiroshima en Nagasaki.
Wie is uiteindelijk de echte schurk: Godzilla of de mens die met zijn nalatigheid het monster ter wereld bracht? Het verhaal dient als een waarschuwing: ‘Speel niet met de natuur!’. Dit thema verwerkte Mary Shelley ruim een eeuw eerder al in haar sciencefiction roman Frankenstein ; or, The Modern Prometheus (1818). De fixatie die Victor Frankenstein had voor het scheppen van leven maakte hem blind tot de gevolgen van zijn experiment. Alles wat hem dierbaar is wordt hem gedurende het verhaal door het monster afgenomen. De mens creëert een monster, het monster is niet meer in de hand te houden en veroorzaakt onze eigen ondergang. Dit zou de ultieme tragedie zijn van ons soort.
De King Kong franchise toont een doorsnee van de perceptie richting onze rol in de natuur. In de originele film (1932) is het titelpersonage een wild beest dat niet thuishoort in onze omgeving en gedood moet worden. In latere versies vormt hij vaker een vriendschap met de mens.
De ontdekking van fenomenen als het broeikaseffect en de oprichting van verschillende milieuorganisaties zorgden gedurende de tweede helft van de 20ste eeuw voor een algemene toename in milieubewustheid. Wat we in deze periode zien is dat filmmakers op grote schaal ecologische boodschappen beginnen te omarmen. De wereldwijde natuurrampen in The Day After Tomorrow (2004) zijn geen willekeurige incidenten. De boodschap luidt: ‘Dit hadden wij kunnen voorkomen! Maar onze politici trokken zich niks aan van deze waarschuwingen.’. De gevolgen van klimaatverandering worden in deze film zo dramatisch aangedikt dat het lijkt alsof moeder natuur woedend op ons is: het wil de mens straffen voor zijn arrogantie.
Soms wordt de antropomorfische manifestatie van de natuur erg letterlijk in beeld gebracht. Een houthakker in de animatiefilm Ferngully (1992) leert van de feeën uit het bos dat hij zuinig moet zijn op het regenwoud. Als een onsterfelijke geest waakt Chuck Norris over de Amerikaanse bossen in Forest Warrior (1992). Het is behoorlijk ironisch dat een blanke man in indianenkledij de rol van natuurbeschermheer op zich neemt, in plaats van dat de regisseur (Chucks broer Aaron) een echte indiaan hiervoor inhuurde. Met een paar karatetrappen stuurt hij alle houthakkers het bos uit.
Chuck Norris neemt het op voor de natuur in Forest Warrior.
Ecologische boodschappen komen vooral terug in entertainment voor jongeren. ‘Als scholen toch al hun best doen om kinderen met deze idealen op te voeden, waarom leer je ze het niet spelenderwijs? Bovendien doet een film met schattige dieren het vaak goed onder kinderen.’ Dat zou ook het succes verklaren van films als Free Willy (1993) of Fly Away Home (1996). We maken dus niet alleen groene films uit principiële redenen, in bepaalde vormen zijn ze voor de studio’s ook zeer rendabel. Nergens zijn groene motieven zo duidelijk aanwezig als in tekenfilmseries die in de jaren 80 en 90 verschenen. De Franse animatieserie Seabert (1984-1986) en de Nederlandse Bamboe Beren (1995-1996) draaien allebei om helden die de wereld afreizen om bedreigde diersoorten te beschermen.
Herinner jij je Captain Planet and the Planeteers (1990-1996) nog (ik jammer genoeg wel)? Wanneer de beschermgeest van de aarde merkt dat de toekomst van de wereld in gevaar is verzamelt zij vijf jongeren uit verschillende landen en voorziet hen van magische ringen. Als hun missie wordt gedwarsboomd door eco-slechteriken (die de planeet enkel uit plezier willen vervuilen) gebruiken ze hun ringen om Captain Planet (de superheld met het groene matje) te roepen. Het programma had enkel goede bedoelingen, maar toch ervaren mijn leeftijdsgenoten het hooguit als een guilty pleasure. Er is niks mis met een tv-programma dat een educatieve waarde hoort te bevatten. Het probleem lag bij deze vooral in de simplistische uitwerking van de verhaallijnen en personages. Er werd kortweg te weinig creativiteit gestopt in de manier waarop het moraal werd gecommuniceerd. Als een programma educatieve boodschappen niet op een slimme manier weet te communiceren krijg je als snel het gevoel dat de makers op jouw intelligentie neerkijken.
De dodo werd waarschijnlijk door Nederlandse kolonisten uitgeroeid. Vandaag de dag is deze vogel een symbool geworden van uitgestorven dieren. Dit is grotendeels te danken aan het boek Alice in Wonderland (1865).
Zo kan het ook
‘Avatar was zo’n slechte film dat het mij aanzet om bomen om te hakken en zeehonden dood te knuppelen!’. Cynische opmerkingen als deze heb je vast wel eens gehoord. Zoals bij elke populaire trend in entertainment komt er een punt waarop mensen er genoeg van krijgen. Je daartegen afzetten is een natuurlijke reactie. Het milieu is bovendien een onderwerp dat de politiek vandaag de dag domineert. Juist nu wanneer wereldleiders grote stappen willen zetten richting schonere energie lijkt het erop dat het verzet tegen ecologisme een prominentere beweging is geworden in zowel de politiek als de media.
Dus groene boodschappen werken soms averechts… gevaarlijk toch? Kunnen we maar niet beter stoppen met ecologische films? Eerlijk gezegd denk ik dat weinig films zo invloedrijk zijn dat ze direct leiden tot een vrijblijvende verandering in ons gedrag. De documentaires The Cove (2009) en Blackfish (2013) wisten weliswaar discussies los te maken over dierenmishandeling. Wellicht zul je nu dubbel zo lang nadenken voordat je een kaartje voor het dolfinarium koopt. Bij Avatar en The Day After Tomorrow heeft het publiek vooral waardering voor de visuele effecten, maar zijn deze films inhoudelijk sterk genoeg om ons milieubewust te maken? Dat blijkt in ieder geval niet uit de kritiek die de films kregen. De doemscenario’s uit deze verhalen zijn te surrealistisch en de invalshoeken zijn niet origineel genoeg, en daardoor is het minder identificeerbaar voor een modern publiek.
Zelfs de meest cynische filmganger onder ons kan wel degelijk van een groene film genieten, zolang een goed verhaal maar centraal staat. De met Oscar bekroonde WALL-E (2008) werd wereldwijd geprezen, niet omdat de personages ons met het vingertje vertellen dat we de aarde niet moeten vervuilen maar juist omdat de eerste helft van de film die boodschap weet over te brengen zonder dialoog. Princess Mononoke (1997) van Hayao Miyazaki gaat over een oorlog tussen mens en dier. Deze film had makkelijk in de valkuil terecht kunnen komen van ‘mens is slecht en dier is goed’. In plaats daarvan besluit Miyazaki diep in te gaan op de redenen waarom de twee groepen tegen elkaar vechten. In de Planet of the Apes filmreeks zien we hoe andere dieren zich zouden gedragen als zij de dominante rol van de westerse man overnamen. Ook hyperintelligente apen kunnen zich schuldig maken aan geweld en machtsmisbruik, het zijn eigenschappen die voortvloeien uit de overlevingsdrang van ieder organisme.
Ver van mijn bed
Klassieke schurken zijn niet zo boeiend meer. Wil je jouw publiek waarschuwen over de gevolgen van het vernielen van de natuur? Dan helpt het niet om dergelijke verhalen te voorzien van Captain Planet-achtige eco-slechteriken. Zolang wij onszelf niet in deze personages zien worden we ook minder snel bewust van onze eigen daden. Als blanke man vind ik het helemaal niet erg om mezelf als klootzak op het witte doek te zien, geef me alleen een goede reden om een klootzak te zijn.
Sandro Algra
George Carlin over ecologisme
GESCHREVEN DOOR
