Recensie | Drie shorts van Garri Bardin (Rafael te Boekhorst)

Garri Yakovlevich Bardin, geboren op 11 September 1941, midden in de oorlog, is een Russische regisseur van animatiefilms. In deze recensie wil ik een paar van zijn kortere filmpjes (max. 30 min) laten zien en proberen te interpreteren. Ze zijn allemaal met de hand geanimeerd, grotendeels met klei. Het echte werk, geen CGIs. Er is veel meer aan te zien dan wat ik er hier over kan vertellen. Ze zijn passievol, vaak een beetje tegen het sentimentele aan. Misschien zou je dat typisch Russisch kunnen noemen. Maar ik ga niet over “de Russisch ziel” beginnen hier. Dat is meer iets voor de draaiende propaganda en desinformatie machine van het huidige Rusland (meer daarover hier Disinfo Review). Zijn filmpjes zijn gewoon interessant, mooi en verbonden met de culturele en politieke wereld van het huidige Rusland en de Sovjet Unie. 

Hoewel ik niet voor al het werk van Garri Bardin spreken kan, lijken zijn korte filmpjes vaak het omgekeerde van propaganda te zijn. Dus: ze hebben kritiek op het regime, voornamelijk op het regime van de Sovjet Unie. Maar ook op dat van Putin. De filmpjes bekritiseren echter ook andere dingen: opvattingen, ideologieën, verbreide visies van mensen en geweld.

Laten we maar een filmpje van hem gaan kijken. Deze animatie heet “Конфликт” (conflict) en komt uit 1983.

Ter herinnering: De Sovjet Unie viel in 1991. Tegen het eind van de Sovjet Unie werd de algemene repressie steeds minder. Ik denk dat het daardoor mogelijk was dat dit soort animaties gemaakt konden worden. Verder is het filmpje natuurlijk niet per se een kritiek op de Sovjet Unie. Het is een kritiek op oorlog. En wie kan er nou niet tegen oorlog zijn? Retorische vraag, denk je misschien. Ik denk in ieder geval van wel. Maar…is het wel zo vanzelfsprekend?

Niets is vanzelfsprekend natuurlijk, weer een retorische vraag, sorry. Neem nou de Nederlandse herdenkingsdag en Bevrijdingsdag. In Nederland op 4 en 5 mei. Op 4 mei hangen de vlaggen halfstok en zijn er serieuze en droevige speeches van onze koning op de Dam. Samenvatting: Oorlog is verschrikkelijk, dat nooit meer. Op 5 mei wordt de bevrijding gevierd en zijn er overal festivals met muziek. Samenvatting: De oorlog is voorbij, godzijdank!

Maar hoe viert Rusland dat dan eigenlijk? Rusland celebreert op 9 mei “de dag van de overwinning” met … ja … met honderden paraderende soldaten, reien van  tanks en voorbijvliegende divisies van straaljagers. Samenvatting: Oorlog, geweld, graag nog een keer?

Tja… Ik mag het natuurlijk niet zeggen, maar dat herinnert me verdacht veel aan fffaaaaaschhh…. Nee, ik zeg het niet. Laten we zeggen: Oorlogsromantiek. Of nee, nationalisme… nee wacht, sorry, ik bedoel patriottisme. Of, gewoon: een traditie. Poeh. Ik bedoel wat is er mis met een beetje vaderlandstrots zolang je er niemand kwaad mee doet? Niets. Toch vind ik zo een parade een nogal ongemakkelijke bedoeling. Be it as it may. Bardin had in ieder geval een probleem met paraderende mensen. Let maar op. Dat kan je goed in dit filmpje hier zien, Болеро (vernoemd naar de muziek van Maurice Ravel), Youtube zegt dat het uit 2017 komt. Ik weet niet zo zeker of dat klopt. Het lijkt me in ieder geval een kritiek op de Sovjet Unie.

Duidelijk, toch? Die mensen houden zich streng aan de straat die hun ideologie hen voorschrijft en marcheren over en rechte weg naar een onduidelijke toekomst. Om hen bloeit de natuur en de schoonheid van Gods schepping, maar ze houden zichzelf in het gelid en dwingen zichzelf alleen maar het achterhoofd van de persoon voor hen te zien.

Twee mensen weten echter te ontsnappen… ze klimmen uit de donkere grot van Plato en zien de werkelijke wereld. De dystopische staat, die de mensen als kleifiguren geproduceerd heeft, probeert ze nog een laatste keer om te vormen, ik zou moeten zeggen te “uni-formen”, maar dat lukt niet.

Het paartje, een man en een vrouw, weten zich te bevrijden. Ze zijn zo gelukkig dat ze aan het eind van het filmpje zelfs in de lucht stijgen en er vandoor vliegen! Wat een prachtige scene! Wat een bevrijding! En natuurlijk is dat een referentie. Het is een verwijzing naar de Wit-Russische schilder Chagall. Chagall had er plezier in (ik weet het zeker!) om vliegende mensen te schilderen. Vooral bruidsparen. Het schilderij waar de genoemde scene naar verwijst moet dan ook “de wandeling” zijn:

Mooi hè? Ik ben een fan van Chagall. Omdat er zo veel levensvreugde in zit!

Levensvreugde vindt je dus ook terug in de Russische kunst. Zou je niet zeggen misschien.

Helaas ga ik deze recensie niet zo vrolijk afsluiten. Misschien omdat ik dat niet Russisch genoeg vindt. Nee hoor, het is gewoon zo gelopen. Ik wilde het beste filmpje op het eind laten zien.

Deze animatie is erg droevig en oneindig tragisch. Het gaat weer over marcherende mensen. En het gaat ook om iemand anders: Christus. Het filmpje heet Адажио (Adagio), vernoemd naar het stuk van Albinoni. Ik durf niet meer te zeggen uit welke tijd dit filmpje komt. IMDB zegt uit 2000. Dit filmpje lijkt me daarom niet meer een specifieke kritiek op de Sovjet Unie… maar veel meer…. Op ons. Het is een Bijbels stuk, zou ik willen zeggen. En alles is gemaakt met stukjes papier-maché (geniaal). Laten we er maar eerst naar gaan kijken:

Dwars door een donkere storm lopen, achter elkaar aan, nog niet in gelid, helemaal verkreukeld, de mensen. Wij. Het gaat nergens naar toe. De wereld is donker. En dan komt daar een wit figuur aan, uit het niets. Wit, want onschuldig. De figuur lijdt de meute, loopt voorop en brengt ze hoop. Een klein kind neemt hij op zijn arm. Maar dan went het tij.

De meute gaat om hem heen staan en probeert hem zwart te maken, letterlijk, te bevlekken, ze proberen hem pijn te doen. De goedheid van de witte figuur lijkt de zwarte figuren mateloos te ergeren, het maakt ze woedend, ze willen dat hij ook zwart wordt, dat hij wordt zoals de zwarte figuren zelf zijn. Maar het lukt niet.

Christus, de witte figuur, blijft onschuldig en ergert daarmee de mensen mateloos, omdat hij ze daarmee op hun schuldigheid, op hun fouten, wijst. Ze houden het niet uit. Ze vermoorden hem. In de Bijbel wordt hij gekruisigd, hier wordt hij helemaal uit elkaar gescheurd. Maar zelfs in de dood laat hij zich niet van het slechte overmannen. Vlak voordat Jezus gekruisigd werd sprak hij tot God “Vergeef hen, want ze weten niet wat ze doen.”(Lucas 23:34) Hij behield zijn liefde voor de mensen totdat hij stierf en ook daarna, toen hij opstond: Bij Garri Bardin stijgt het verkreukelde stuk papier-maché op en verandert in een perfect wit vierkant. Misschien een verwijzing naar de theologische interpretaties van Plato, die het Goddelijke als de perfecte vorm probeerden te begrijpen.

En terwijl het perfecte vierkant ten hemel stijgt, wordt de hemel plotseling blauw! Plotseling is er een hemel! Plotseling heeft de zwarte meute een doel, namelijk een hiernamaals!

Maar, daarmee eindigt het niet. De mensen beginnen nu te marcheren. Het lijk alsof ze religies gaan vormen. Ik denk, dat Garri Bardin hiermee religies als een andere vorm van nationalisme wil bekritiseren. Denk maar aan de Amerikaanse spreuk “For God and Country”.

De zwarte figuren lopen in dreigende rijen, ze houden schilden omhoog (het hadden ook wapperende vlaggen kunnen zijn). Dan komt er plotseling een pikzwart figuur naar voren en wordt opzij geduwd. Zouden de mensen iets geleerd hebben van wat ze in het verleden verkeerd hebben gedaan? Ze verzamelen zich dreigend om de pikzwarte figuur… de muziek voorspelt niets goeds. Ik denk dat ze hem gaan vermoorden. En dan is het filmpje voorbij.

Voor mij lijkt het einde de kijkers te vragen: ‘Wat zou er gebeuren als God (weer) op aarde zou komen en mens zou worden?’. Het antwoord daarop wordt niet gegeven, maar ik denk dat het niet goed voor God zou aflopen. Een prachtig, maar door en door tragisch idee.

Er zijn nog veel meer korte animaties van Garri Bardin. Youtube staat er vol mee. Hij heeft ook langere animatiefilms gemaakt en er is nog zo veel over hem te zeggen. Ik laat het hierbij. Als je meer wilt weten is er in ieder geval Wikipedia en ook de homepage van Studio Stayers (Bardin’s Studio).

Rafael te Boekhorst