Blog | Blanke Man vs. de Wereld – Deel 1: Minderheden (Sandro Algra)

Wat hebben Dances with Wolves, Pocahontas, Avatar en Ferngully met elkaar gemeen? Ik zou zeggen: bijna alles! Het plot van deze films past steeds weer in precies dezelfde template: blanke man wordt aangewezen voor een buitenlandse missie, ontmoet een inheems volk, doet zijn best om hun vertrouwen te winnen, wordt verliefd op de cultuur (en ook op een inheems meisje), probeert tevergeefs een dialoog tussen beide volkeren te beginnen, wordt gedwongen om een kant te kiezen en sluit zich definitief aan bij zijn nieuwe groep… Er bestaat geen officiële benaming voor dit genre, maar veel mensen gebruiken wel hun eigen termen als ‘Who’s-the-real-savage? story’, ‘White Savior movie‘ of ‘Sorry-for-colonialism’ (zie de documentaire Everything is a Remix). Het feit dat James Camerons Avatar de best verdiende film aller tijden is geworden (tot misschien Star Wars: The Force Awakens) schiet bij veel mensen in het verkeerde keelgat. Als de Hollywoodstudio’s iets kunnen halen uit het succes van deze film is dat de veronderstelling dat het publiek graag meer en meer van dit soort verhalen wil zien. Dat is verder evident aan het feit dat Cameron drie vervolgfilms heeft ingepland. Maar als deze film zo succesvol is: waar komt dan de kritiek richting het ‘afgezaagde’ plot vandaan?

Lees ook het tweede deel van deze blog

Blog | Blanke Man vs. de Wereld – Deel 1: Minderheden (Sandro Algra)

Imperialisme

De westerse samenleving is de laatste eeuwen met een rap tempo gemoderniseerd. De technologische revoluties en ontdekkingen van nieuwe werelden leidden tot een zeer complexe relatie tussen ons en andere culturen. Aan de ene kant voelden we ons gerechtigd om de wereld te veroveren: ‘Die barbaarse volkeren zijn toch niet gelijk aan ons, net als dieren!’. Tegelijkertijd waren er ook stromingen die de ethiek van slavernij en kolonialisme ter discussie stelden: ‘Gekleurde mensen zijn onze broeders, ze zijn alleen nog niet beschaafd. Het is aan ons om ze op het rechte pad te leiden.’.

In het Engelse roman Robinson Cruseo (1719) spoelt de hoofdpersoon aan op een onbewoond eiland waar hij zijn eigen beschaving sticht. Na een poos ontmoet hij een tweede bewoner die hij de naam Vrijdag geeft en in zijn samenleving opneemt. Vrijdag leert de Engelse taal, zweert nooit meer mensenvlees te eten en bekeert zich tot het christendom. Hoewel schrijver Daniel Defoe in zijn boek kritiek uit op het Europese imperialisme is zijn achtergrond als puritein erg sterk aanwezig. Cruseo’s daden kunnen door een moderne bril geïnterpreteerd worden als een vorm van cultuurimperialisme.

Blog | Blanke Man vs. de Wereld – Deel 1: Minderheden (Sandro Algra) | Robinson Cruseo en Vrijdag (1719)

Robinson Cruseo en Vrijdag (1719)

En de Oscar gaat naar… ons onderdrukt medemens

Hoewel de vroege jaren van Hollywood wel degelijk films kenden die indianen in een positief daglicht stelden was het minstens net zo gebruikelijk om ze neer te zetten als gestereotypeerde slechteriken. The Searchers (1956) van John Ford is een goed voorbeeld van deze tweezijdige weergave. Wanneer het huis van zijn broer door een groep Comanche wordt platgebrand begint John Wayne een jarenlange zoektocht, op zoek naar zijn ontvoerde nichtje. Hij wordt voornamelijk gedreven door zijn haat richting de indianen, tot op het punt dat hij zijn nichtje nog liever zelf doodschiet dan haar door die ‘barbaren’ opgevoed te zien worden. De Comanche nemen weliswaar de rol van antagonist op zich, maar ook zij hebben een duidelijke motivatie om de blanke man te haten. The Searchers kan daarom gezien worden als commentaar op de vooroordelen van ieder mens. Maar omdat het jammer genoeg verteld wordt vanuit het perspectief van de blanke man biedt het weinig ruimte voor sympathie richting de indianen.

John Wayne, Jeffrey Hunter en Natalie Wood in The Searchers (1956)

John Wayne, Jeffrey Hunter en Natalie Wood in The Searchers (1956)

Marlon Brando zorgde voor veel ophef toen hij besloot de Oscaruitreikingen van 1973 niet bij te wonen. De prijs voor beste mannelijke hoofdrol die hij won voor zijn rol in The Godfather (1972) werd in ontvangst genomen door de activist Sacheen Littlefeather. Zij vertelde het publiek dat Brando de prijs niet kon accepteren wegens “de slechte behandeling van Amerikaanse indianen door de filmindustrie”. De sfeer was de rest van de avond beladen. Clint Eastwood, die de Oscar voor beste film mocht uitreiken, grapte dat hij bezorgd was of de prijs overhandigd moest worden aan “alle cowboys die in de films van John Ford zijn neergeschoten”.

Zelf was Eastwood ook wel bereid om stappen te zetten richting een sterkere rol voor indianen. In The Outlaw Josey Wales (1976) speelt hij net als John Wayne in The Searchers een veteraan van de Amerikaanse burgeroorlog. Zijn haat is daartegen gericht op de blanke militairen uit het noorden. Deze keer zijn het de stokoude Cherokee en de Navajo vrouw die hem in zijn reis bijstaan en zijn hart doen openen. Hij vindt uiteindelijk een nieuw leven in het territorium van de Comanche, maar niet voordat hij vrede sluit met het opperhoofd.

Sacheen Littlefeather weigert een Oscar namens Marlon Brando

Cowboys en samoerai?

Het is tegenwoordig niet ongewoon om etnische minderheden in de hoofdrol te zien, mits ze  tenminste gekoppeld worden aan blanken. Een bekend motief in het actie-avonturengenre is de blanke held die met een tegenhanger van een etnische minderheid moet leren optrekken. De comedywestern Shanghai Noon (2000) draait om de onwaarschijnlijke vriendschap tussen een Amerikaanse bandiet (Owen Wilson) en een lid van de Chinese keizerlijke garde (Jackie Chan). Het plot van deze film toont bijzonder veel overeenkomsten met Red Sun (1971), waarin een boef (Charles Bronson) een samoerai (Toshiro Mifune) moet helpen in het opsporen van zijn voormalige bendeleden. In beide films leren de twee hoofdrolspelers een les uit de cultuur van de andere. Terwijl de Amerikaan zijn arrogantie inruilt voor eer proeft zijn Aziatische partner hoe het is om in een vrij land te leven.

Charles Bronson en Toshiro Mifune in Red Sun (1971)

Charles Bronson en Toshiro Mifune in Red Sun (1971)

De keuze om samoerai en cowboys het scherm te laten delen is kennelijk voor de hand liggend. Qua tijdperk overlappen ze gedeeltelijk en het gaat in beide gevallen om krijgers die de nobele waarden van hun eigen cultuur vertegenwoordigen. Veel onder ons zijn wel bekend met The Last Samurai (2003), een verhaal waarin een Amerikaanse veteraan van de burgeroorlog (Tom Cruise) naar Japan wordt gestuurd. Het Shogunaat komt ten einde, het leger wordt gemoderniseerd en de regering gaat over op een modern kapitalistisch systeem. Dit is een doorn in het oog van de samoerai, die hun keizer nog liever blijven beschermen met zwaard en harnas. Cruise valt al snel voor de ouderwetse levenswijze van de samoerai en leert binnen enkele maanden de taal, vechtstijl en rituelen. In dit geval is het dus de blanke man die de cultuur van de Japanners overneemt. Het is een ironische wending, gezien het feit dat Cruise zijn landgenoten continu benadrukken hoe onbeschaafd de samoerai zijn.

Hoewel The Last Samurai over het algemeen goede recensies kreeg kwam het historische aspect wel onder vuur te staan. Aan de ene kant is het verhaal wel degelijk op waargebeurde incidenten geïnspireerd: van de samoerai rebellieën tot een blanke man die aan hun zijde vocht (zie het verhaal van Jules Brunet). Als je het verhaal in een historische context plaatst is er echter iets veel groters mis: namelijk de weergave van de samoerai als een onschuldige verstoten minderheidsgroep. In werkelijkheid vormden deze krijgers eeuwenlang een kaste met vele privileges. De afbraak van het feodale stelsel in de 19de eeuw betekende voor veel Japanse boeren en kans om zelf ook hogerop in de samenleving te klimmen. Bepaalde samoerai verzetten zich tegen deze deze veranderingen terwijl anderen het juist steunden. Het is een complexe geschiedenis die voor een film zijn eigen vertelwijze vereist. Het is niet ongewoon om een film te  maken waarin de samoerai cultuur wordt verheerlijkt, dat wordt al uitgebreid gedaan door Japanse filmmakers. Het probleem van The Last Samurai is dat het qua script in essentie een her-vertelling is van Dances With Wolves (1990), waarbij de Lakota indianen zijn vervangen voor samoerai.

Ken Watanabe en Tom Cruise in The Last Samurai (2003)

Ken Watanabe en Tom Cruise in The Last Samurai (2003)

Nieuwe werelden: nieuwe verhalen

Waarom zou een inheems volk een blanke vertegenwoordiger nodig hebben? Ik kan twee belangrijke redenen opnoemen. Allereerst wil Hollywood graag een bekend gezicht op de poster: bij een film met een volledig Japanse cast heb je minder garantie voor commercieel succes, je moet Tom Cruise kunnen zien.

De tweede reden heeft wellicht te maken met het verwerken van een algemeen schuldgevoel. De blanke held staat voor een verandering in de westerse mentaliteit richting minderheden: met empathie voor zijn medemens worden zijn zonden uit het verleden afgelost en kan hij een nieuw leven beginnen. Personages die dergelijke transformaties ondergaan zijn alles behalve nieuw. Multatuli zette in zijn semi-autobiografisch roman Max Havelaar (1860) zichzelf neer als een idealist die tevergeefs streed tegen de misstanden in Nederlands-Indië. Als het nu aan Hollywood lag om dit verhaal een nieuwe draai te geven was het personage Max Havelaar waarschijnlijk geen simpele getuigen maar een volksheld van de Indonesische bevolking geworden. Zo speelt Tom Cruise ook een sleutelrol in de overlevingsstrijd van de samoerai, en Kevin Kostner doet hetzelfde voor de Lakota. Oké, het zijn de Japanners en indianen die van deze figuren betere mensen maken. Maar het feit blijft dat de blanke man steeds weer de rol van verlosser op zich neemt. Als filmmakers als doel hebben om waardering te creëren voor andere beschavingen is het ook onhandig om daarbij te suggereren dat zij hulpeloos zouden zijn zonder onze invloed.

Avatar en District 9 waren allebei grote kaskrakers in 2009. Toch hebben beide films veel last van kritiek wegens het gebrek aan originaliteit en logica wat het plot betreft. In beide verhalen wordt de rol van de onderdrukte bevolking nu vervuld door een intelligent buitenaards ras. Het achterliggende idee is: ‘Als wij in de toekomst contact zouden leggen met aliens, zouden wij ze uitbuiten net als onze eigen minderheden?’. Het symbolisme is duidelijk, maar toch zou ik zelf die vraag met een ‘nee’ beantwoorden. Na zoveel voorlichting over discriminatie: denk je niet dat de westerling onderhand van zijn fouten uit het verleden moet hebben geleerd? Misschien is die veronderstelling algeheel te optimistisch, maar toch geloof ik dat deze films het moreel inzicht van de gemiddelde westerse man onderschatten. De moderne mens is bovendien gefascineerd met het idee van buitenaards leven. Als we een bewoond planeet zouden ontdekken ligt het veel meer voor de hand om via onze antropologen contact te zoeken met de inboorlingen in plaats van ze per direct van hun land te verjagen om enkel bij de grondstoffen te komen. Zouden na verloop van tijd conflicten tussen de aliens en ons ontstaan? Het is een mogelijkheid, maar dan is het aan de filmmaker om een origineel scenario te bedenken waarin onze relatie misloopt. Een herhaling van een 19de-eeuws kolonialistisch tafereel is voor een sci-fi verhaal te simplistisch.

Blog | Blanke Man vs. de Wereld – Deel 1: Minderheden (Sandro Algra) | Avatar (2009)

De meningen over Avatar (2009) variëren van ‘De meest aangrijpende sci-fi film sinds Star Wars (1977)’ tot ‘Een herkauwing van andere White Savior filmscripts’.

Variatie en nuances

Terwijl Hollywood zich het liefst vasthoudt aan vertrouwde formules snakt een groot deel van het publiek naar variatie. Het is een tegenstelling die sinds de vroege jaren van de filmindustrie bestaat. De sentimentele boodschap die Sorry-for-colonialism films proberen over te brengen is iets wat we te vaak op dezelfde manier hebben gehoord. Daarnaast is de gebruikelijke keuze om deze verhalen van een blanke held te voorzien een aspect die de morele boodschap vaak in de weg zit. Het is alsof filmmakers er van uit gaan dat wij westerlingen dergelijke films alleen aan kunnen zien als we ons ons maar niet te schuldig gaan voelen bij onszelf. Een narcistische weergave van een blanke messias is een simpele manier om ons koloniaal verleden te verzachten! Maar als je aandacht wilt schenken aan onze eigen wandaden: is het dan niet juist de bedoeling om ons uit onze comfortzone te halen?

Blog | Blanke Man vs. de Wereld – Deel 1: Minderheden (Sandro Algra) | The Mission (1986)

The Mission (1986) is een Sorry-for-colonialism film waarvan het plot minder kritiek te verduren heeft gehad, o.a. omdat het eerder verscheen dan vele andere films maar ook vanwege zijn originele invalshoek. Het is een film die meer de politieke aspecten van kolonialisme belicht. Ook de meningsverschillen van de twee hoofdrolspelers maakt het plot aanzienlijk interessanter.

Dat er nog altijd films gemaakt worden over het koloniale tijdperk is geen probleem op zich. Net als de Holocaust en de Inquisitie betreft deze gebeurtenis een zwarte bladzijde uit onze geschiedenis. Films zijn een handig medium om daar mee om te leren gaan. We moeten alleen niet vergeten dat elk verhaal zijn eigen nuances kent en zijn eigen vertelwijze vereist. Voor het schrijven van een goed filmscript moet je meer kunnen dan enkel copy-pasten. Als je Hollywood moet geloven zijn etnische minderheden echter niet het enige slachtoffer van onze vernietigende gewoontes. Volgende week zal ingaan op de eeuwige strijd tussen de blanke man en de natuur.

Sandro Algra

Lees ook het tweede deel van deze blog