Ik ben Tim de Waal Malefijt en ik ben gebiologeerd door verhalen. En het allergrootste verhaal waar je als mens aan kunt refereren, is het leven zelf. Het leven gedraagt zich als een verhaal, of een verhaal als het leven. De film van het leven is universeel. Het leven volgt een bepaalde tendens die identiek is aan een verhaal, en deze tendens kun je terugvinden in alle kunstvormen. Het heeft er dus alle schijn van dat je als mens iets herkent in kunst dat te maken heeft met het ritme en de thema’s van je eigen leven. Wanneer je iemand vraagt om kunst te definiëren zul je hem of haar zien openen als een boek, want die persoon zal zichzelf definiëren. Wat hij of zij vindt in kunst is wat hen identificeert. Kunst is verhaal en verhaal is kunst, en beide zeggen ze meer over jou dan hetgeen waar je naar kijkt. Want jij bent een verhaal! Jouw persoonlijkheid bestaat uit allemaal kleine verhaaltjes die dat grote verhaal voeden, namelijk wie jij uitdraagt te zijn. Dat is de hoofdact van de show, van jouw leven. Het mooie van het bekijken van een film is dat je even contact maakt met dat eigen verhaal, dat verhaal over jou. En dat verhaal is in beweging! Een verhaal is verandering en jij dus ook. Als je een film bekijkt, hem een jaar of tien in de kast legt, en daarna opnieuw bekijkt zul je een nieuwe film zien. De film mag dan hetzelfde gebleven zijn, maar jij bent dat niet. Met dit in het achterhoofd raap ik zelf even wat films bij elkaar die ik na tien jaar compleet anders ben gaan ervaren.
Tien jaar geleden riep ik nog gefrustreerd naar het scherm: “Was dit het nou! Dit is toch geen oorlogsfilm!” toen de aftiteling van Inglourious Basterds het beeld binnen kwam druipen. Ik was 18 zomers jong en had een totaal andere verwachting van deze film. Ik was behoorlijk teleurgesteld! Ik had me opgemaakt voor een hoop geknal en episch geweld geserveerd met een bloederig macho sausje. Dat was wie ik zelf toen was. Als jonge, toch wel iet wat verwarde, puber ging het me om brede schouders, een grote waffel en was geweld best wel iets cools. Maar niks van dit alles vond ik terug in deze film op de manier dat ik gehoopt had. Het leek wel een karikatuur. Een hoop gelul en gedoe. De naam Quentin Tarantino zei me niks en zou ik voorlopig liever mijden. Wanneer ik, tien winters later, een Quentin Tarantino film opzet word ik overweldigd door kunst. De absurde situaties die subtiel een extreme bereiken en maar verder aan blijven zwellen als een ballon terwijl ik op de bank bijna mijn vingers in mijn oren wil stoppen om mijn trommelvliezen te redden van de onoverkomelijke klap. De geniale dialogen die nergens over lijken te gaan maar me toch zoveel vertellen. De diepte van de karakters en de totale onvoorspelbaarheid van het plot dat door alle verwachtingen en ongeschreven regels een dikke streep zet. De symbolische beelden en voorwerpen die hun bestaansrecht op het doek danken aan veel meer dan hun praktisch nut. Ik zit naar kunst te kijken! Ik herken iets dat verder gaat dan de puberale verzadiging van doelloos visueel geweld. Het is een compleet andere film geworden! Het is zelfs meer dan een film geworden.
Je zou kunnen zeggen dat een film een reflectie is van je eigen staat van zijn. Inzicht geeft in waar jij je bevindt in jouw eigen verhaal, in de film over jou. Als 18 jarige jongen had ik simpelweg nog niet genoeg leven genuttigd om te begrijpen wat daar op het scherm tot leven kwam. Alsof ik de film bekeek zonder kleur, licht en geluid. Zo had ik Gladiator eigenlijk ook bekeken, door ogen en oren verstoord door infantiele ruis. Ik had nog geen kindje, ik had nog geen enkel idee wat liefde nou echt was en vond ik geweld… ja nog steeds heel erg cool. Als ik naar Gladiator keek zag ik een man heerlijk tekeer gaan in een arena. Ik moest af en toe even geduld hebben tijdens al dat gedoe en gebrabbel tussen de gevechten door maar daarna kon ik weer smullen van bloedvergieten. Maximus was stoer, oersterk, nergens bang voor en deed allemaal heldhaftige dingen. Ik vond het heel irritant dat hij gevangen genomen werd net toen hij naar zijn leger probeerde te vluchten, dat klaar stond buiten Rome. Dat hij stierf irriteerde me mateloos! Dat was toch niet nodig! Heel storend allemaal maar het geweld maakte een boel goed. Tien jaar verder had ik een heel nieuw perspectief over liefde en verliefd zijn, was ik verlaten en had ik verlaten. Had ik mijn beste vriend verloren, had ik een dochtertje gekregen. Was ik ontslagen, had ik een burn-out gehad, had ik verdriet, pijn, misère en ongeluk geproefd. Had ik angsten leren kennen en angsten overwonnen. Had ik veel lelijke dingen gehoord en gezegd, ondernemingen gestart en gestaakt. Veel gefaald en over boze tongen gegaan. Was mijn illusie van aanzien mij ontnomen en was ik gedwongen allemaal dingen te doen waarvan ik dacht dat ik ze niet wilde of dat ze eigenlijk anders hadden moeten gaan of zijn. Had vrienden gemaakt en verloren, ben ik opgestaan voor sommige terwijl ik anderen heb laten zitten.
Als ik nu The Gladiator bekijk zie ik iets anders. Ik zie een man die niks liever wil dan verlost worden uit een wereld van geweld waarin hij gedwongen is een leidende rol te spelen door een sterk gevoel van eer en belang van zijn werk. Het valt me op dat de verering die hij ontvangt voor zijn daden eerder een last is. Want iedereen juicht toe wat hij zelf het meest is gaan verachten. Een karakter dat hij onbewust speelt terwijl hij de dagen telt tot hij terug kan gaan naar het enige waar hij echt behoefte aan heeft. Zijn zoon, zijn vrouw, de oogst. Een leven van eenvoud. Toch dwingt het leven hem een grote rol op het ongewilde toneel te spelen want niemand minder dan Marcus Aurelius, The Philosopher King, vraagt hem na zijn dood de beschermheer van Rome te worden tot de macht overgedragen kan worden aan de senaat en daarmee het volk. Al snel zien we hoe een ogenschijnlijk succesvolle man compleet kan falen in iets wat hem onbelangrijk leek maar enorme gevolgen gaat hebben. Het totale falen als vader voor zijn zoon blijkt zijn doodvonnis en stort het Romeinse rijk in een ramp van waanzin, geweld en corruptie. Tien jaar geleden had ik dit stuk het liefste doorgespoeld maar nu zie ik een conflict waar ik er al zoveel van heb gezien. Het conflict van ouders en kinderen, en de enorme gevolgen die hieruit voortstromen en onze maatschappij voeden met onophoudelijke problematiek waar we maar niet van willen weten hoe het op te lossen valt. Ik herken de pijn van beide partijen nu, want de rol van zoon en de rol van vader zijn nu beide in mijn bezit. Commodus is veel meer dan de boef die dood moet, het is een film met enkel slachtoffers. Het epische gevecht waar de film mee aftrapt is hetgeen dat nu de minste indruk op mij achterlaat. Het schetst even snel de status quo van Maximus maar al snel dool ik met hem mee door het kamp dat uitpuilt van trouwe soldaten en opkomende intriges.
Donderwolken verzamelen zich, verraad vlucht als een schaduw in de nacht en het enorme plichtsgevoel in Maxiumus maakt het hem onmogelijk de keuze te maken die hem veilig terug in de schoot van zijn vrouw had kunnen laten eindigen. Hij maakt de moeilijke keuze! En dat kost hem alles. Want Commodus vermoord zijn eigen vader en Maximus blijft hem juist trouw. Zijn voorheen loyale officier is nota bene degene die hem komt arresteren en zijn executie lijkt een feit. Ik waan me Maximus, ik weet nu hoe het voelt als je plots inziet dat een relatie met iets of iemand plotseling omver geblazen wordt door de doodsheid van het instituut. Ik vraag me af of ik zelf de moeilijke keuze had durven maken, had ik het leven van mijn vriendin en kind op het spel gezet voor een ongrijpbaar begrip als eer? Waarschijnlijk niet. We gaan verder, Maximus openbaart zich opnieuw als held, bevrijdt zich met wat kleerscheuren van zijn beulen en haast zich een, we mogen wel zeggen bizarre afstand, te paard vanuit Gallië tot een plek waarvan ik verwacht dat hij diep in de mediterrane ligt. Zijn villa is afgebrand, zijn vrouw en kind op een vreselijke manier om het leven gebracht. Ik rouw nu samen met Maximus. Tien jaar geleden voelde het slechts als een prachtig excuus om de rest van de film eens lekker tekeer te gaan in die arena, een excuus om schaamteloos anderhalf uur naar moordpartijen te kijken. Nu voel ik de intense hopeloosheid van Maximus, en verwonder ik me over het feit dat het leven, hoe donker het ook kan worden, je altijd weer lijkt mee te nemen naar een volgend hoofdstuk. Want ook al liggen mijn vriendin en kind nu gelukkig veilig in bed, ik weet wat het is wanneer alles wat je dacht te zijn plotseling verdwijnt. Als alle rollen zich omdraaien en alles wat je gedaan hebt anders lijkt dan je dacht dat het was. Maximus leert een ander perspectief kennen van zijn geglorificeerde daden. Al die stammen die hij verdreven moet hebben uit Gallië, al die levens die zijn legioenen onder zijn naam hadden beëindigd met de scherpe randen van hun Gladius. Voelt hij nu niet dezelfde pijn? Is hij nu niet degene die alles is verloren aan het zwaard? En voor wat? Voor het voortleven van een emotieloze staat waar binnen een knip van een vinger mensen elkaar als dieren te lijf gaan en een heel rijk de goot in duikt onder leiding van een gebroken jongen die slechts een knuffel wilde van zijn vader? Is dat al deze pijn waard? Heeft dat het bestaansrecht van al zijn gruwelijke veldslagen en slachtingen ondertekend? Alles waar hij voor leefde is vernietigd, de fundering waar hij zijn bejubelde imago op gebouwd had, is verbrand. Alles is weg en ik voel dat holle angstige gevoel weer van toen ik plots zelf ontslagen werd, en alles kwijtraakte wat me dierbaar was. Toen ik zelf even mijn identiteit verward had met hetgeen waar ik mijn geld mee moest verdienen. Ik weet nog hoe vervreemdend en angstig dat was en wat is toch die tranentrekkende muziek op de achtergrond? Wat een prachtige muziek hoor ik, zat die er vorige keer ook al in? Tien jaar geleden toen ik dit bekeek? De muziek lijkt een verhaal op zich en trekt mij dieper in de karakters die de film dragen. De vriendschappen die Maximus opbouwt vertederen mij en ik herken de realiteit dat zelfs achter al die vechtjassen een verhaal zit en het raakt me wanneer die personen diep onder grote spieren en littekens elkaar vinden. Kippenvel bekruipt mijn lijf wanneer het leven toch nog een prachtig doel voor Maximus lijkt te hebben. Want datgene wat hij misschien wel het meeste veracht aan zichzelf is nu precies datgene dat hem per gevecht dichterbij brengt bij iets waarvan hij nu nog denkt dat het simpelweg wraak is. Maar die wraak blijkt op te bloeien tot de verlossing van een heel rijk. Want op het moment dat hij Commodus verslaat, wreekt hij niet enkel de levens van zijn vrouw en kind, nee, hij balanceert de weegschaal. Alle vernietiging die in zijn naam is uitgevoerd in die verre en vreemde landen, al die levens die hij beëindigd heeft. Hier in de arena betaalt hij ervoor, en herstelt hij de harmonie. Alles komt samen, een geweldige climax waarin alles op zijn plaats valt. Die prachtige muziek zwelt weer aan, ik zie zijn hand door het graanveld en ik huil want ik weet dat hij eindelijk naar huis gaat. Zijn verhaal is rond. Mijn ziel herkent nu de kunst tussen de matpartijen door. Af en toe een beetje geweld en voor de rest een film vol prachtige en herkenbare concepten.
Wat kan er in tien jaar veel gebeuren. Zo blijkt maar weer dat de kwaliteit van een film voornamelijk ligt aan de hoeveelheid levenservaring die je geaccumuleerd hebt. Een wijs man vertelde mij ooit. “Pas als u zelf halfvol bent zult u kunst herkennen, en kunst vult de rest”.
Dat blijkt, want zelfs Batman’s The Dark Knight is tien jaar later geen grote boeven-vang film meer. Ik zie dualiteit, en een kosmisch contrast van de krachten die Batman en The Joker vertegenwoordigen. The unstoppable force and the immovable object. Ik ben de conditionering van deze maatschappij gaan doorzien en begrijp nu pas wat The Joker bedoeld met zijn ideologie. Ik herken het contrast van Batman en The Joker en veradem me over die onbreekbaarheid van The Joker. Een kracht die niet te stoppen is door de vechtmachine van een Batman, niet gevangen kan worden met zijn net van regels. Hij verkeert in hogere sferen, buiten begrippen, wetten en concepten. Een gek in een kostuum; ongrijpbaar voor een bottenbrekende superheld en een leger aan politie. Herken ik hier niet ook een verlichtend begrip? Why so serious? Heeft hij niet een punt? Heb ik niet net een burn-out gehad omdat ik alles zo belangrijk dacht te vinden? Omdat ik me zo inliet met al die onbelangrijke meningen, sociale regels en het systeem met al zijn benauwingen? Na dit inzicht merk ik plotseling op dat The joker er zelf toch ook wel een behoorlijke agenda op nahoudt en daarmee zichzelf positioneert als een explosieve paradox. Door de kracht van het ongrijpbare te herkennen en rationeel te gebruiken is hij het per definitie niet meer en daarmee is de immovable object toch te bewegen naar een cel in Arkham Asylem. Mijn mond valt nog verder op. Want ik kan uren en uren denken en praten over wat ik gezien heb, over welke krachten en concepten Batman en The joker vertolken en hoe ik die herken in mijn eigen leven. Batman was toch een tekenfiguur? Na tien jaar intens leven dus niet meer.
Daarom zijn film en verhaal zo bijzonder prachtig. We kijken naar onszelf en herkennen iemand die ons lijkt te begrijpen, of die zich nu verkleed als Aldo Raine, Maximus, Batman of misschien wel The Joker. Zich verstopt in de tonen van Bach, Nirvana, Led Zeppelin, Alice Cooper of Pink Floyd. Of zich uitdrukt in Van Gogh, Gauguin of Kandinsky. Je verschuilt je in van alles en wanneer je jezelf eenmaal vindt in een van die expressies van verhaal kun je jezelf even geruststellen, jezelf even knuffelen en huilen terwijl je bemoedigend in je eigen schouder knijpt. Er is dan even iets buiten jezelf dat voelt als thuis, dat voelt als jou.
Ik zou zeggen bekijk je oude klassiekers opnieuw en laat me weten wat je ziet. Alles wat eerst verborgen voor je was maar je nu het meeste raakt. Want precies dat is wat er de laatste jaren in jouw verhaal is gebeurd. Dat is er in je veranderd. Dat ben je geworden.
Tim de Waal Malefijt
