Interview | Fred Smid en Mink Lammertink over docu Vertel mij de Waarheid

Tot in hoeverre speelt religie eigenlijk nog een rol in deze moderne samenleving? Dit is de vraag die centraal staat in Vertel mij de Waarheid, een aankomende documentaire van journalist/historicus Fred Smid en filmmaker Mink Lammertink. Het project moet laten zien waarom mensen geloven in God en wat dat betekent voor hun dagelijks leven.

Fred, kun je ons wat vertellen over je project?

Fred: Met onze camera volgen wij een aantal mensen in het dagelijks leven om te laten zien waarom zij geloven in God. We onderzoeken wat de aantrekkingskracht is van het geloof in een hogere macht. Wat geloven deze mensen nu precies en hoe brengen zij dat in de praktijk?

Hoe zijn jullie op het idee gekomen?

Fred: We kennen elkaar van het voetbal en krijgen regelmatig een behoorlijk pak op onze broek. Op die ene druilerige zaterdagmiddag ging dat niet anders. Ik geloof dat we die dag het veld afstapten met een 0-5 op het scorebord. In de kantine raakten we met elkaar in gesprek over de zin van het leven. Voor we het wisten hadden we een gesprek over beladen politieke thema’s zoals godsdienst, ontkerkelijking en de scheiding van kerk en staat.

Mink: Ondanks dat we ongelovig zijn opgevoed, en dat ook nog steeds zijn, hebben wij allebei een grote fascinatie voor religie en levensbeschouwing. We ontdekten hierin een gemeenschappelijke deler. We houden ons in het leven bezig met dezelfde vragen die godsdiensten proberen te beantwoorden. Zeg maar, de existentiële levensvragen.

Jullie gaven aan zelf stiekem ook een beetje op zoek te zijn naar wat houvast en identiteit in deze wereld. Kunnen jullie daar wat meer over vertellen?

Mink: Iedereen zoekt houvast en identiteit. Ik geloof niet dat er zoiets bestaat als dé zin van het leven maar als die er al zou zijn, dan is dat een persoonlijk iets en daar moeten wij als mensen zélf achter zien te komen. Die individuele vrijheid om dat te doen heeft ook een keerzijde denk ik, want er zijn heel veel opties en iedereen moet ‘alles uit het leven halen’, maar tegelijkertijd wél zelf beslissen wat dat dan is. In die zin is het soms jaloersmakend om te praten met religieuze mensen, ook al zou het voor mij persoonlijk niet werken.

Fred: Je stelt als mens doelen in het leven, maar hoe bepaal je een koers? Het lijkt soms zo alsof je op de automatische piloot door het leven raast zonder ervan bewust te zijn waarom je op dagelijkse basis allemaal keuzes maakt. Het kan voelen of je maar lukraak wat aanmoddert en op dat moment ontstaat bij mij de behoefte aan een sluitend wereldbeeld. Daarmee krijg je een bevredigend antwoord op de ‘waarom vraag’. Ik werk elke dag, omdat… Ik neem drie kinderen, omdat… Ik wil bakken met geld verdienen, omdat… Godsdiensten leveren van oudsher op maat gesneden wereldbeelden, maar ook seculiere levensbeschouwingen zoals het humanisme kunnen in die behoefte voorzien.

Fred Smid

Er wordt weleens gezegd dat mensen, met name millennials, tegenwoordig wel vaker moeite hebben met hun plek in de maatschappij te vinden. Hoe zien jullie dat?

Fred: Veel leeftijdsgenoten hebben geen helder omlijnd wereldbeeld meegekregen van hun ouders. Die zijn door hun ouders behandeld als kleine prinsjes en prinsesjes die altijd is verteld dat alles mogelijk is zo lang je daar zelf maar gelukkig mee bent. Onder mijn generatie is het helemaal bonton om te zeggen dat iedereen het allemaal maar lekker voor zichzelf mag uitzoeken. Dat gebeurt dan onder het credo van vrijheid blijheid, maar ik verdenk sommigen ervan dat ze dit alleen maar roepen omdat ze niet eens voor zichzelf kunnen bepalen wat wijsheid is.

Mink: Ik denk dat het internet een rol speelt. De moderne maatschappij, zeker voor jongeren, kan verwarrend overkomen. De wereld lijkt heel klein geworden. Mensen moeten ook online een beeld van zichzelf creëren. Een beeld dat niet altijd strookt met de realiteit en aan dat imago moet je dan vasthouden. Mensen zijn meer bezig met hun leven vastleggen dan het te ervaren, zo merk ik ook onder jongeren aan wie ik als leraar les geef. Er is weinig rust, en juist in die rust kun je een plek vinden.

Hoe hebben jullie de mensen die in de documentaire voorkomen gevonden?

Mink: Eerst hebben we ons natuurlijk ingelezen. Zo zijn we onder andere in Elspeet uitgekomen, want dat bleek het meest (orthodox) christelijke dorp van Nederland; afgaande op het percentage van SGP stemmers. Gelukkig heeft Fred een auto, dus dan gingen we samen onderweg en keken onderweg wat we allemaal tegenkwamen en vroegen aan mensen op straat bij welke kerk zij hoorden.

Fred Smit

Fred: We merken dat het ene geloof toegankelijker is dan het andere. Zo konden we de katholieke kerk in Barneveld zomaar binnenstappen terwijl men doorgaans in de gereformeerde hoek niet happig is op pottenkijkers. islamitische gebedshuizen benaderen is een kunst apart. Het gemiddeld moskeebestuur is mediaschuw. Je moet dus echt investeren in relaties en ook een stukje vertrouwen kweken.

Heeft een van hen jullie tijdens het project proberen te bekeren?

Mink: Dat viel eigenlijk erg mee. We zijn wel een tijd vrij intensief met de Jehova’s getuigen opgetrokken. Daar is het bekeren eigenlijk altijd wel aanwezig omdat het een onmisbaar onderdeel is van de geloofsbelijding. We merkten dat mensen het vooral interessant vonden dat wij als ongelovigen zoveel wilden weten over het geloof. Genoeg seculiere zaken passeerden de revue. Zo hebben we met een dominee best lang over de voor- en nadelen van Netflix gepraat.

Fred: Die dominee vroeg mij wel, toen ik vertelde dat mijn vrouw in verwachting is, of ik mijn kind door hem wilde laten dopen. Dat was vermoedelijk met een knipoog. Missionarisactiviteiten horen gewoon bij het christendom want anders kunnen mensen die nooit over Jezus hebben gehoord geen verlossing krijgen. Ook in de islam is het een belangrijk streven om ongelovigen te bekeren. Soms willen ze ons behoeden voor een eeuwig lijden na de dood, dus dat is bekeringsdrang met de beste bijbedoelingen.

Kijken jullie door deze documentaire anders tegen religie aan?

Mink: We kijken niet zo zeer anders naar religie maar wel naar religieuze mensen. Die zijn in hun persoonlijkheid en denken net zo veelzijdig als iedere andere groep mensen. Sommigen zijn erg conservatief, anderen hebben een hele open blik, we hebben heel vriendelijke en erg intelligente mensen ontmoet. Voor ik aan dit project begon had ik die meer op één hoop gegooid qua denken, maar het aantal afsplitsingen in de religieuze wereld en de verschillende interpretaties van de bijbel zijn voor mij echt fascinerend.

Fred Smid

Fred: Ja, we hebben diepe gesprekken met andersdenkenden en dat kweekt een vorm van begrip.

Heeft de documentaire een boodschap of is het puur ter vermaak en educatie?

Fred: Het gaat wel wat verder dan vermaak en educatie. Kijkers zullen na afloop van de film ook even achter de oren krabben hoe zij eigenlijk zelf in de wereld staan.

Mink: De film toont hoe mensen in een periode waarin de mens en zijn zelfontplooiing als allerbelangrijkste hoogste doel wordt gezien, vasthouden aan de traditionele verhalen van een schepper en daarmee een goddelijk plan wat groter zou zijn dan zijzelf. Welke invloed heeft dat op hun leven en hoe brengen zij dat in de praktijk? Staan ze daadwerkelijk significant anders in het leven qua doen en laten?

Fred Kun je wat meer vertellen over hoe het voor jou als historicus is om op deze manier meer te leren omtrent religies. Kom je nieuwe dingen tegen die je niet uit geschiedenis boeken haalt?

Fred: Je leert als historicus het nodige over de reformatie, inquisitie en diverse godsdienstoorlogen, maar verder krijg je niet zo veel kerkgeschiedenis omdat de nadruk ligt bij economie en politiek. De eerste keer dienst die we filmden was Aswoensdag. Voor katholieken start op deze dag na het carnaval de veertig dagen vastentijd ter voorbereiding op het Pasen. Tot mijn grote schande was ik niet goed op de hoogte van deze feestdag. Ik ben dan geen katholiek en boven de rivieren vieren we geen carnaval, maar met het schaamrood op de kaken ben ik terug achter mijn leestafel gekropen.

Mink je hebt in het verleden ook al mensen gevolgd en geïnterviewd. Heb je het idee dat de religieuze mensen uit deze documentaire anders in het leven staan dan de gemiddelde mens of is dat slechts een vooroordeel?

Mink: Eerdere mensen die ik heb gevolgd hadden vaak allemaal een passie. Dat is in dit project niet anders, alleen is die passie nu niet tastbaar. Ik merkte wel dat ik het moeilijker vond om alles gelijk te vragen; je bent toch wat voorzichtiger als het om iemand diepste levensovertuiging gaat. Dit werd naarmate het project vorderde minder, ik merkte steeds meer dat je best intieme vragen mag stellen. Iedereen heeft zijn eigen manier om een plek te vinden in deze maatschappij. Dat vind ik ook zo mooi aan documentaires, die laten dat, en de meerdere kanten die er altijd aan zo’n verhaal vast zitten, zien.

Denken jullie dat religie een toevoeging voor de mensheid is geweest of juist niet? En moet het ook vandaag de dag in stand gehouden worden?

Mink: Religie is een verhaal waardoor mensen zich ergens aan vasthouden en perspectief krijgen. Dat is altijd zo geweest en zal altijd zo blijven. Andere mensen hebben daar een politieke overtuiging, meditatie of een voetbalclub voor nodig. Ik denk dat het dogmatische zwart-wit denken van georganiseerde kerken een gevaarlijke bekrompenheid voortbrengt en dat de scheiding van kerk en staat een belangrijke steunpilaar van een gezonde moderne maatschappij is. Maar we hebben mensen gesproken die persoonlijk veel kracht putten uit hun geloof en dat ook op geen enkele manier aan ons willen opleggen. Het respect moet in dat geval twee kanten op werken.

Fred: Religie is eeuwenlang een peiler geweest voor onze normen, waarden, politiek en wetenschap. Atheïsten zien deze periode doorgaans als een duistere bladzijde uit de Europese geschiedenis en de argumenten die zij daarvoor leveren begrijp ik volkomen, alleen zie ik het als historicus niet als mijn taak om over ons verleden te spreken in termen van goed en kwaad. Als ik opsom wat er in de loop van de geschiedenis allemaal niet jofel was, dan wordt dat een gebed zonder eind. Of religie nog steeds een toekomst heeft? Ik kijk niet vreemd op mijn neus als Europa juist steeds religieuzer wordt. Wie had er in het jaar nul voor mogelijk gehouden dat het christendom zich razendsnel door het Romeinse rijk zou verspreiden? Wie weet leven we binnen een afzienbare tijd weer zoals vanouds onder een theocratie. Ik sluit niets uit.

Voordat Vertel Mij De Waarheid kan worden afgemaakt is er eerst nog wat geld nodig. Fred Smid en Mink Lammertink hebben met hun crowdfundingsactie al een aardig bedrag opgehaald, maar niet genoeg om alle kosten te dekken. Met een kleine donatie kun jij hier echter verandering in brengen. Er is nog tot 8 december de tijd, dus kijk hier hoe je het project kunt steunen.