SPOILERS! Als je geïnteresseerd bent in een diepere analyse van Warner Bros.‘ Gravity dan ga ik er van uit dat je hem inmiddels al hebt gezien. Zo niet, dan ben je nu bezig een unieke filmervaring voor jezelf te verpesten… het is allemaal aan jou. De film wordt bijna universeel geprezen. Niet alleen om de special effects (zoals Avatar) maar ook om het verhaal en de unieke structuur. Nu hij met 7 Oscars is bekroond lijkt het me gepast om eerst een negatiever geluid te laten horen.
Iedereen houdt van Gravity… bijna iedereen
Om heel eerlijk te zijn had ik de marketing van deze ruimtethriller bijna volledig gemist. De titel Gravity hoorde ik voor het eerst bewust van een vriend die hem zojuist had gezien. Toen ik vervolgens op ging letten hoorde ik de meest positieve reacties vanuit de entertainmentwereld. Regisseur James Cameron noemde het de beste ruimtefilm allertijden; gameontwikkelaar Hideo Kojima beweerde dat het tot nieuwe manieren zou leiden om films te maken. Meer hoefde ik niet te weten, zonder verdere voorkennis ging ik naar de bioscoop.
Wat een ervaring! Het gevoel dat bij me opkwam had ik al jaren niet in de bioscoop gehad. Maanden later, toen ze aankondigden dat de film opnieuw in IMAX zou draaien, moest ik hem nog een keer zien (wat ik zelden doe met bioscoopfilms). Ik wilde zien of ik hetzelfde kon meemaken als bij de eerste zitting. En jawel, er zijn weinig films die je twee keer dezelfde kick kunnen opleveren. Dit zit voornamelijk in het eerste kwartier: wanneer de space shuttle wordt belaagd door brokstukken en dr. Ryan Stone (Sandra Bullock) in beeld komt vliegen terwijl ze haar longen uitgilt: ‘AAAAH!’ dan staan de haren in mijn nek overeind. Die scene kan ik wel 20 keer achter elkaar zien op Youtube.
‘Realistisch’ is maar relatief
Bijna alle experts zijn het hier over eens: Gravity is de meest realistische ruimtefilm tot nu toe. Dat op zich hoeft niet veel te betekenen. Over het algemeen geven regisseurs binnen dit genre weinig tot niets om realisme. In de ruimte gelden uiteraard andere regels dan op aarde. Als een regisseur over onvoldoende kennis of budget beschikt dan kan hij niet met dit soort details rekening houden (noem de fouten dan maar artistieke keuzes).
Ook Gravity is niet zonder zijn artistieke keuzes. Deze keuzes variëren van kleine onjuistheden tot onmogelijke scenario’s. In de ruimte zouden de tranen van Ryan aan haar gezicht vast blijven kleven; maar het zijn nou juist die ronde zwevende druppels die een van de scenes een sterke emotionele lading geven. Matt (George Clooney) had zichzelf in het echt nooit op hoeven offeren; nadat Ryan hem opving zou zijn lichaam geen impuls meer hebben om verder af te drijven. Als Alfonso Cuarón zich netjes aan de regels van de natuurkunde had gehouden dan zou al dat ruimtepuin zich totaal anders gedragen, wat de film een stuk minder boeiend had gemaakt.
Zelf werk ik niet bij de NASA, ik was daarom geen enkel moment afgeleid door de technische fouten. Wat mij het meest opviel was dat de ruimtewandelingen er precies zo uitzagen als in het echt. Verder was het ook mooi dat er geen geluidseffecten te horen waren. We zien de Hubble telescoop in duizenden stukken vliegen, maar in een vacuüm kun je niet horen wat voor geluid dat zou maken. Dit maakt die scene alleen maar enger, we zijn nou eenmaal bang voor het onbekende. Als er helemaal geen geluid was geweest dan zou de film ook snel saai kunnen worden, maar gelukkig weet de soundtrack dat precies op de juiste punten te compenseren.
Zwevende camera’s
‘Vijftien minuten duurde het allereerste shot! Zo’n perfecte choreografie is toch haast niet mogelijk… toch!?’ Natuurlijk niet, veel beelden zijn eigenlijk verschillende opnames die achteraf aan elkaar zijn gelijmd. Dit idee is op zich niet nieuw, Alfred Hitchcock deed dit al in Rope (1948). Hij moest echter gebruik maken van stilstaande objecten die het scherm vulden om de overgangen te maskeren. Met digitale effecten zijn er uiteraard veel meer mogelijkheden, je kunt dingen doen die onmogelijk waren in de tijd van Hitchcock. Op gegeven moment zie je de camera langzamerhand inzoomen op Ryan’s gezicht, totdat het vloeiend overgaat naar haar eigen perspectief (eerste persoon). Op dit vlak is Gravity daarom niet vernieuwend, het tilt wel de filmtechniek ‘tracking shot’ naar een compleet nieuw niveau.
Waar deze film het wiel wel opnieuw heeft uitgevonden is in de technologie van de opnamestudio. Oorspronkelijk was het de bedoeling om de film op een conventionele manier te schieten: met ruimtepakken en kabels. Al snel kwamen Alfonso en zijn zoon Jonás tot de conclusie dat ze hun visie alleen tot leven konden brengen door een totaal nieuwe opnametechniek te ontwikkelen. Sandra en George moesten leren acteren in een bewegend harnas, terwijl lampjes en robotcamera’s om hen heen draaiden. De beelden in Avatar (2009) bestonden voor 60% uit CGI, in Gravity is dat maar liefst 80%. Zelfs de pakken van de astronauten waren geanimeerd, alleen hun gezichten achter de glazen schermen waren echt. Gelukkig maakt het feit dat we George Clooney en Sandra Bullock onder die helmen zien ons onbewust van dat we eigenlijk een Pixar film voor volwassenen zitten te kijken.
Het heelal vs. Sandra Bullock
Ik ben nog steeds van mening dat de film op zijn sterkst is in de eerste helft. Hoe meer Hollywoodfilms je ziet, hoe sneller je de structuur in een verhaal gaat herkennen. In eerste instantie leek Gravity niet op de gebruikelijke Hollywood formules te rusten. Of beter gezegd: ik was zo onder de indruk van de beelden dat ik even vergat dat ik een film aan het kijken was. Op de helft ging deze illusie langzamerhand verloren, de dialogen en de plotwendingen werden meer ‘filmachtig’.
Na de zoveelste tegenslag die Ryan moet verduren krijg je toch het gevoel dat het hele heelal haar dood wil hebben. Gelukkig is Matt daar altijd om haar hand vast te houden. Ryan bezwijkt bijna aan haar paniekaanvallen; Matt is daartegen volledig zelfbeheerst en verliest nooit zijn gevoel voor humor. Daarmee is hij eigenlijk de ideale astronaut, zo ideaal dat het bijna ongeloofwaardig wordt. De dag dat we André Kuipers in dezelfde situatie zien handelen moet nog komen. Toch is het zelfs bij de meest ervaren astronaut moeilijk voor te stellen dat hij niet eens hartkloppingen zou krijgen bij een levensbedreigende crisis als deze. Voor het verhaal werkt het contrast tussen de twee personages prima: Matt en Ryan hebben een duidelijke mentor-leerling relatie. Die geweldige scene waarin Matt in Ryan’s gedachten terugkeert om haar een hart onder de riem te steken is bijna een religieuze ervaring. Het gevolg is wel dat Ryan de doorsnee vrouw wordt waar we ons mee horen te identificeren terwijl Matt niet veel meer kan worden dan George Clooney in een ruimtepak.
Ik weet zeker, als ik in dezelfde situatie zou verkeren als deze astronauten dan zou ik ook hetzelfde doen: anekdotes uitwisselen om mijn verstand niet te verliezen. Uiteraard was dit een logisch moment voor Alfonso en Jonás om Sandra’s personage meer dimensie te geven, door bijvoorbeeld te bedenken dat ze haar kind is kwijtgeraakt en niet meer in het leven gelooft. Helaas is dit achtergrondverhaal al zo vaak gebruikt dat het nog weinig indruk kan maken. We weten als kijkers al dat ze haar onzekerheden binnen korte tijd zal overwinnen en herboren zal worden als een sterk en zelfverzekerd mens. Dit werd ook al duidelijk in de visuele motieven van bepaalde scenes, zoals dat bekende beeld waarin Ryan een foetale houding aanneemt. Dat hele verhaal van haar kind had misschien beter gewerkt als ze er niet over zou praten en slechts naar zou verwijzen. De derde astronaut Sharrif (Phaldut Sharma) heeft helemaal geen gezicht (op gegeven moment ook letterlijk). Maar die foto waarin je hem met zijn familie ziet spreekt veel sterker tot de verbeelding dan mogelijk zou zijn via dialoog.
Spanning vs. verhaal
Van begin tot einde is de spanningsboog bijna perfect, de kijker wordt als het ware meegenomen in een achtbaan. Zelfs in de allerlaatste scene, wanneer Ryan in het water landt, is de rit nog niet voorbij. Ze moet eerst nog uit haar brandende ruimtecapsule ontsnappen terwijl ze langzaam naar de bodem van het meer zinkt. Ik had bijna zin om te roepen: ‘Kom op zeg, die vrouw heeft al een moeilijke dag achter de rug! Gun haar alsjeblieft een beetje rust!’ Pas wanneer ze aan land zwom en op haar beide benen ging staan dacht ik: ‘Eindelijk, het is voorbij!’
90 minuten is redelijk kort voor een film van zulke epische proporties. Een collega van mij merkte ook op dat hij eigenlijk meer had willen zien. Tegen de tijd dat Ryan is geland zal het hele incident al wereldnieuws zijn. En zij is ook nog eens de enige overlevende ooggetuige. Dat roept de vragen op: ‘Wat gebeurt er na dat Ryan terug op aarde is? Hoe pakt ze haar leven weer op? Hoeveel mensen zitten nu zonder internet? Hoe zal dit de internationale relaties beïnvloeden?’ Het zijn allemaal interessante vragen, maar het beantwoorden daarvan zou zeer waarschijnlijk de structuur van de film aantasten.
Eén vergelijkbare film die bij me opkomt is Cast Away (2001), waarin Tom Hanks vier jaar vast komt te zitten op een onbewoond eiland. Wanneer de film bijna lijkt te zijn afgelopen kom je er achter dat je pas twee derde hebt gezien. De rest van het verhaal draait om de gebeurtenissen na het eiland. Het is een zeer originele wending; dat neemt niet weg dat het vanaf dat moment een compleet andere film wordt, een minder spannende film. Zoals ik eerder aangaf had Gravity wat mij betreft wel wat meer karakterontwikkeling kunnen gebruiken, maar de aandacht van de kijker is moeilijk vast te houden als de spanning al lang is verdwenen. Life of Pi (2012) lost dit probleem op door gebruik te maken van een flashback structuur waarbij je heen en weer springt tussen de overlevingstocht en de toekomst van de hoofdpersoon. Gravity is echter een actie-avonturenfilm, een onderbreking zou het vooral vertragen.
Een gedurfde zet zou zijn geweest als ze het verhaal crossmediaal hadden verteld. Een second screen tijdens de film zou waarschijnlijk te afleidend werken. Maar wat als de trailers nou scenes op aarde bevatten die niet in de film voorkomen? Of misschien hadden ze als promotiestunt DR. Ryan Stone haar eigen Facebookpagina kunnen geven, waarin haar achtergrondinformatie wordt vrijgegeven. Alfonso had ook een persconferentie kunnen schieten dat Ryan na haar avontuur geeft. Dit zou de kijker dan op internet kunnen opzoeken na de film te hebben gezien. Een crossmediale aanpak als deze zou succesvol zijn als elk apart onderdeel per medium al op zichzelf begrijpelijk was. Het hoofdgerecht (de bioscoopfilm) zou je prima moeten kunnen kijken zonder het voor- en nagerecht. Maar als de film zo’n indruk op je maakt dat je maar niet genoeg krijgt van de personages, dan zijn die extra gerechten er om het verhaal verder voor je uit te diepen. Als je die achtergrondinformatie de film een tweede keer zou zien dan zou je ook dingen merken die je anders nooit waren opgevallen. Op blu-ray zou ik die extra’s in ieder geval wel bekijken.
De Jurassic Park van deze generatie
Gravity zal ongetwijfeld de blauwdruk worden voor toekomstige ruimtefilms. Het is op zichzelf een kleine revolutie op het gebied van filmtechniek. Daarnaast bewijst het ook dat er meer manieren zijn voor Hollywood om een verhaal te vertellen: ‘een realtime ruimtethriller die je volledig ervaart vanuit het perspectief van de astronauten’ dat is simplisme op zijn sterkst. Als het om personages en dialoog gaat dan neemt de film wel een veiligere weg. Je ziet de astronauten dingen doen die herkenbaar zijn uit andere films maar niet uit het echte leven. Je gaat er sympathie voor voelen, maar na afloop van de film heb je nog steeds de gedachte: ‘het is maar een filmpersonage’. Over tien jaar zal Gravity zeer waarschijnlijk gezien worden als een baanbrekende klassieker op het niveau van Jurassic Park (1993). Steven Spielberg noemde 2001: A Space Odyssey (1968) de ‘Big Bang’ van zijn filmgeneratie. Die status zal Gravity niet halen.
Sandro Algra
GESCHREVEN DOOR
