In een verloren uurtje op Tumblr moet ik hardop lachen om de ‘Chermaid’. Grafisch ontwerpster Justine Zwiebel heeft het begrepen; geen blonde behaagzieke Barbie-meermin, maar een iets getinte, zelfbewuste dame in polkadot bikini, haar donkere haren in een jaren ‘60 ode aan Cleopatra. In haar blogpost legt Justine uit hoe ze bij haar onderwerpkeuze kwam: ‘We should promote and encourage more films that explore all aspects of female existence to be made. Because really, as much as relationships are a part of life, there are so many more topics to cover, and women really seem to just get pigeonholed into these love-sick shopaholics, and we are all so much more than that aren’t we?’. Filmfans op deze site hebben het vast al door, Justine’s meermin is Cher, in haar rol als Rachel in Mermaids (1990), een film die ik nog nooit heb durven kijken.
Als 11-jarige sliep ik onder een affiche, met Prittbuddies scheef vast geduwd tussen de lichtgevende sterren op het plafond. Het was een filmposter, met vier gaatjes midden in de vouw, gescheurd uit een oude Hitkrant die ik van mijn nichtje gekregen had. De poster was blauw – mijn lievelingskleur – en erop stond een badkuip op pootjes, met een staande douche eraan vastgemaakt. In het bad zaten vier mensen. Een meisje met mooi zwart haar, een kindje met een badmuts op, een dame met blonde krullen en een glitterkroon op en een beetje merkwaardig kijkende meneer. Alleen van de volwassen vrouw zag je haar heupen en dijbenen, omhult door glitterend blauw. Van de andere drie was niets te zien onder de romp, maar dat gaf niks, want ik wist heus wel wat die meisjes daar te verbergen hadden (over de man was ik minder zeker). Boven de badkuip stond namelijk in rode letters het woord ‘Mermaids’. En al was ik toen pas net begonnen met Engels leren, dat woord kende ik maar al te goed: meerminnen! Want meerminnen zijn mijn lievelingswezens, samen met poezen. Ik kende de film niet, maar dat mocht de pret niet drukken. In mijn tienerfantasieën beleefden deze mermaids de meest spectaculaire avonturen, in de stijl van Aquamarine (2006) en de Australische series H2O en de Mako Mermaids (waarover een volgende keer meer). Nogal wiedes, dus, dat ik Mermaids nooit in het echt heb willen zien – dan zou mijn tienerdroom in duigen vallen. En de film gaat waarschijnlijk niet eens over meerminnen. Of toch wel?
Samenvatting (bevat spoilers)
Mermaids is een film uit 1990, geregisseerd door Richard Benjamin. Het verhaal is een jaar uit het leven van de excentrieke Rachel Flax (Cher) en haar twee dochters: de 14-jarige Charlotte (Winona Ryder) en de negenjarige Kate (de allereerste filmrol van Christina Ricci). Het is herfst, 1963. Wanneer haar zoveelste relatie op de klippen loopt, neemt Rachel haar twee dochters mee naar de oostkust om daar opnieuw te beginnen. Zo begint de film met hun achttiende verhuizing, want nergens lijken ze te kunnen aarden. ‘Mrs Flax’ – zoals Charlotte haar noemt – leidt een tamelijk wild leven, met bijna elke avond een andere man. Dat zou op zich geen probleem hoeven zijn, als haar dochters daar maar niet steevast de dupe van zouden worden. In de eerste plaats door die ellendige verhuizingen, keer op keer, op stel en sprong. Maar ook doordat mrs Flax de meiden rustig nachten achter elkaar alleen laat om zich te vermaken, een verantwoordelijkheid die haar dochters duidelijk nog niet aankunnen.
Officieel zijn de drie dames Joods, maar Charlotte voelt zich aangetrokken tot het katholicisme. Ze verafschuwt haar moeder de losbol en verafgoodt de Heilige Maagd Maria. Dromend van een leven in het klooster werkt haar lichaam haar tegen, als ze tot over haar oren verliefd wordt op Joe Poretti (Michael Schoeffling), de 26-jarige knappe conciërge van het klooster en lokale schoolbuschauffeur. Haar moeder valt voor een lokale winkelier, de schoenenverkoper Lou Landsky (gespeelde door de altijd even goed acterende Bob Hoskins). Kate is vooral bezig met haar sport, zwemmen. Ze valt ermee in de prijzen en haar coach spreekt zelfs van ‘Olympisch potentieel’. Na de moord op John F. Kennedy gelooft Charlotte dat Joe in de rouw is en wil ze hem troosten. Haar knuffel eindigt met een gepassioneerde zoen, in de klokkentoren waar Joe de kerkbel luidt. Charlotte is doodsbang dat ze door deze zondige handeling bestraft zal worden met een zwangerschap. Niet in staat om die angst met haar moeder te bespreken, steelt ze Rachels auto en rijdt naar het huis van een ‘perfecte familie’ in New Haven, Connecticut. Later wordt ze door Lou opgehaald en thuisgebracht, waar Rachel tegen haar begint te schelden. Wederom lukt het de vrouwen niet om met elkaar te praten. De volgende dag maakt Charlotte een afspraak in het dichtstbijzijnde ziekenhuis, waar de gynaecoloog haar uitlegt dat ze nog maagd is – en dus niet zwanger.
Voor een nieuwjaarsfeest verkleedt Rachel zich als meermin. Lou is duidelijk onder de indruk en vraagt haar om met hem mee naar huis te gaan. Maar Rachel wil niet en houdt hem aan het lijntje: ze is niet bereid om met hem te breken en wil tegelijkertijd ook hun relatie niet verder laten groeien. De twee krijgen ruzie en teleurgesteld druipt Lou af. Dan vraagt Rachel of Joe haar thuis kan brengen en voor de neus van haar verliefde dochter kust ze dier vriend overdreven op de mond – te lang en te intiem voor een normale nieuwjaarszoen. Charlotte ziet dit en voelt dat haar moeder hem probeert te stelen. Als wraak verkleedt ze zich de avond erna in Rachels kleren en houdt samen met Kate een feestje waarop ze zich lam zuipen. Bij het horen van de kerkklokken, neemt Charlotte haar zusje mee naar het klooster, om Joe te zien. Kate besluit achter te blijven en stenen te verzamelen, terwijl Charlotte naar de klokkentoren gaat om Joe te vinden en ze hebben seks. Ondertussen glijdt Kate uit, ze valt in het water en verdrinkt bijna, maar wordt door de nonnen gered en naar het ziekenhuis gebracht. Rachel geeft Charlotte de schuld en schaamt zich, omdat de hele stad over Charlotte en Joe praat. Ze pakt haar koffers en wil weer verhuizen. Uiteindelijk hebben de twee een openhartig gesprek en Charlotte overtuigt Rachel ervan om tenminste nog een jaar in Eastport te blijven. De tijd verstrijkt in het kleine stadje en de relatie van Rachel met Lou ontwikkelt zich. Joe verhuist naar Californië en opent een plantenkwekerij, maar houdt contact met Charlotte via postkaarten. Charlotte vervangt haar obsessie met met het katholicisme door een interesse in de Griekse mythologie. Kate herstelt en is weer aan het zwemmen. De film eindigt met de drie de vrouwen die een nieuwe dans verzinnen rond de eettafel.
Mermaids?
Had Mermaids net zo goed een andere titel kunnen hebben? Misschien, maar voor wie erop let zit de film wel vol met meermin-referenties en -associaties. Maar wat voegt de titel toe aan de betekenis van de film? Om die vraag te beantwoorden moeten we eerst weten wat een meermin eigenlijk precies is. De Encyclopedia of Folklore and Literature geeft deze definitie: ‘The mermaid, or “sea woman”, is usually associated with coastal areas, though these legendary humanoid, supernatural creatures can also live in lakes, rivers, and streams. Although the mermaid of current popular culture is a hybrid –- half woman and half fish –- mermaids are also described in Western folklore as completely human or as shape-shifting seals.’ Een aanvulling op dit beeld is te vinden in A Dictionary of Fabulous Beasts, waar meerminnen worden beschreven als ‘[…] bewitching creatures usually shown as beautiful long-haired women with a fish’s tail from the waist down, holding a comb and a mirror. Like the sirens, their song was enchanting and alluring: it has become a poetic symbol for the power of music.’ Gecombineerd geven deze twee naslagwerken een goede indruk van het populaire beeld van de meermin. Dat wil zeggen, vanaf de buitenkant omschreven.
Fanart over Mermaids, bron: http://diariobizarrices.tumblr.com
Past dit beeld van de meermin bij de karakters in Mermaids? Misschien. Maar de puzzelstukjes vallen pas op hun plek als je kijkt naar het innerlijke leven van de meermin. Want of ze nu Ondine, Lorelei, Roesalka of Ariël heten, alle meerminnen lijken te worstelen met hetzelfde gevoel: het Romantische idee dat het geluk daar is, waar zij niet zijn, wat direct impliceert dat waar zij wel zijn het geluk niet is. De hunkering naar een Arcadia achter de horizon, hoop versus vrees, wachten en smachten, Heimweh en Fernweh en Hinausweh. Meerminnen zijn als hybride nomaden, vol melancholie en nostalgie, met soms ineens een sprankje hoop in hun zoektocht naar een thuis. Ze zijn in limbo, in niemandsland, en ervaren daar allerlei gevoelens die horen bij wat theoreticus Homi Bhabha zo mooi ‘Unhomeliness’ noemt. Ergens tussen ‘longing’ en ‘belonging’.
Op deze manier kun je ook zonder staart een meermin zijn. In haar MA-scriptie Mermaids and Sirens as Myth Fragments in Contemporary Literature analyseert Susan Trigg drie boeken: The Robber Bride en Alias Grace van Margaret Atwood en Nights in the Circus door Angela Carter. Drie romans met vrouwelijke karakters die, zo schrijft Trigg, elementen of mythische fragmenten van meerminnen en sirenes bevatten. In haar scriptie legt ze uit dat de beelden van de meermin en de sirene geleidelijke veranderd zijn, van de letterlijke mythische figuren via metaforische beelden en naar figuren of fragmenten die naar de originele mythische figuren verwijzen. De drie boeken die Trigg bespreekt zitten vol met verwijzingen naar watervrouwen en datzelfde geldt ook voor de roman Mermaids door Patty Dann (*1953), waar de gelijknamige film op gebaseerd is.
Eigenlijk zien we in de film de drie vrouwelijke personages als drie verschillende typen meerminnen. Het altijd vrolijke en door iedereen geliefde type meermin uit Aquamarine, H2O en de Mako Mermaids zit in het karakter van het jongste zusje, Kate, die in het water op een zeehond lijkt, als ware ze een ‘selkie’ – zoals de Schotse watervrouw heet. De misfit is duidelijk Charlotte, die grappig genoeg in één van haar worstelingen bidt tot een beeldje van Maria Sterre der Zee, een gekerstende meermin. De oudste dochter is een Einzelgänger en net als de Kleine Zeemeermin van Hans Christian Andersen op zoek naar onsterfelijkheid in een volgend leven.
Maria Sterre der Zee door Simone de Faria
Mrs Flax is de verleidelijke sirene, die mannen naar zich toe lokt, vooral in haar meerminnenkostuum. De contrasterende karakters worden ook passend aangekleed, Charlotte ziet er vooral vroom en bescheiden uit, Cher is uitbundig en sexy, en Kate heeft vooral praktische kleertjes aan, meestal inclusief badmuts. Het acteerwerk is voortreffelijk. Cher speelt met verve een rol die waarschijnlijk dicht bij haar eigen karakter ligt, uitbundig, excentriek en eigenzinnig. Winona is briljant in haar gelaagde emoties, vroom met ondertoon, en vooral in de scènes waarin ze zwijgt (als de meermin die haar stem kwijt is). Ook Christina werd bij het uitkomen van deze film door critici geprezen, maar jammer genoeg wordt van de drie verschillende karakters het perspectief van Kate het minst uitgewerkt. Mermaids blijft een beetje steken bij twee films in één, enerzijds een ‘single-mom-ahead-of-her-time’ met Cher in de hoofdrol en anderzijds een ‘coming-of-age sexual awakening’ met Winona. Alle aankleding draagt bij aan de vrolijke sfeer, zodat we verrassend genoeg het meerminnenthema kunnen zien door de lens van een jaren-90- retro-jaren-60-jasje à la Grease (1978) en Dirty Dancing (1987).
Collage door Justine Zwiebel
Muziek
Het verhaal speelt zich af in de jaren ´60, de hoogtijdagen van de muzikale carrière van Cher. Filmcriticus James Sanford omschreef de film daarom zelfs als ‘a Cher fan’s dream come true, a lively tale that allows her to play the kind of free-loving free spirit she used to sing about in 1970s numbers like “Dixie Girl” (“waitin’ on tables and passin’ myself around” went the lyric) and “He’ll Never Know” (in which she vowed never to let her husband find out “his son’s only mine”).’ Het is daarom geen verrassing dat voor de verfilming ook haar muziek gebruikt is als soundtrack. En ook dat gegeven wijst weer op haar rol als Sirene-meermin. ‘More than any other quality, it is the siren’s music that positions her in the flowing spaces’ schrijven Linda Austern en Inna Naroditskaya in hun boek Music of the Sirens. Het meest opvallende nummer uit de soundtrack staat bekend als de ‘Shoop Shoop Song’ en heet officieel ‘It’s in his Kiss’.
Het lied is geschreven en gecomponeerd door Rudy Clark en werd voor het eerst uitgebracht in 1963, door Merry Clayton. Een jaar later haalde het de hitparade in een versie door Betty Everett. En in 1990 kwam het opnieuw op nummer in, in de versie van Cher, speciaal opgenomen voor de film Mermaids. In het refrein van de Shoop Shoop Song stelt de zangeres (of zanggroep, in het geval van The Marvelettes) een belangrijke vraag: ‘Is it in his eyes? (Oh no, you’ll be deceived). Is it in his eyes? (Oh no, you’ll make believe).’ oftewel: kun je ooit met zekerheid zeggen wat de ander bedoelt? Kun je vertrouwen op je interpretatie van de signalen? Kan de ander liegen? Kan de ander zichzelf bedriegen? Precies het gevoel van onbegrip en het zoeken naar contact dat kenmerkend is voor zoveel verhalen over meerminnen – de film Mermaids incluis. Het nummer is zelfs te interpreteren als een commentaar op de handeling, zoals het koor in de Oud-Griekse tragedies dat gaf. Waar de dochter er eerst nog met een bot mes in de hand over fantaseert haar moeder iets aan te doen, vinden de vrouwen elkaar in hun lied. Het nummer vertelt dan dat je dichter bij elkaar kunt komen door de waarheid van zowel klager als klager te onderzoeken en door de gedeelde dynamiek tussen het paar te ontlopen, in een nieuwe, samen bedachte dans. Een dans die laat zien hoe makkelijk het ons is om voor de ‘misleiding’ van de ander te vallen en ook zelf-veroordelend te zijn, een dans waarin we ons bewust zijn van onze eigen deelname, rol en verantwoordelijkheid. Daarmee wordt de meermin ineens een krachtig symbool, dat Christina Ricci – voor wie het met Mermaids allemaal begon – op haar enkel liet tatoeëren.
Conclusie
De titel van de film is niet toevallig gekozen, al zit er in Mermaids maar één scène met een vissenstaart. Visueel zijn er talloze referenties en knipogen naar bekende verhalen over meerminnen, zoals de prachtige Diep-in-de-Zee-kamer die Lou voor de meisjes maakt. En als je de karakters en hun emoties analyseert lijkt het of elk van de dames een ander type meermin representeert. Ook in de onderlinge verhoudingen kun je sporen terugvinden van de mythologie, over de razendsnel zwemmende Selkie, de smachtende Roesalka en de verleidelijke Sirene. Verder is film vooral een knipoog naar de mooie, knusse en lieve komedies van de jaren ´60, maar dan gelukkig wel eentje die zich houdt aan de drie regels van Alison Bechdel.
Mijn 11-jarige zelf zou zeker genoten hebben van de Chermaid met haar vrolijke ‘Shoop Shoop’, al had ze nog geen weet van de psychologische boodschappen eronder. Het verhaal lijkt niet erg op de fantasieën die ik er als kind over had , maar ‘nu ben ik groot en belangrijk en student’ (om bij de tijdgeest te blijven) en (al praat ik nog steeds met poezen) heb ik liever een film over echte mensen, echte relaties, echte emoties. En dat is Mermaids wel; de karakters van Cher en Winona maken een interessante ontwikkeling door, hun acties zijn gerechtvaardigd en hun motieven plausibel. Het verhaal is niet per se komisch, wel consistent en logisch. Fijn dat het de meerminnen aan het eind lukt om elkaar te bereiken en goed te communiceren, dat maakt het een feelgood movie. Ook vind ik de film mooi gemaakt, de jaren ’60 spullen en auto’s zijn allemaal spot-on en ondanks dat de film alweer meer dan 25 jaar oud is doen make-up en belichting niet gedateerd aan. Het is grappig en leuk om alle verwijzingen naar meerminnen te spotten en de muziek is aanstekelijk en vrolijk. En met die ingrediënten – de meerminverwijzingen en de vrolijke muziek – maakte Warner Bros. Animation een slapstick parodie in de serie Tiny Toon Adventures. Het ‘It’s in his Kiss!’ wordt daarin vertolkt door pianiste & soul zangeres Betty Everett, in een setting die refereert aan het ‘Kiss the Girl’ van Disney’s The Little Mermaid… maar dan met een onverwachte twist!
Martine Mussies
GESCHREVEN DOOR
