Recensie | Napoleon (Sandro Algra)
Sinds 1954 houdt filmhistoricus Kevin Brownlow zich bezig met de restauratie van, in zijn ogen, de beste film aller tijden. Hij was helemaal verkocht toen hij voor het eerst een ingekorte versie van Napoléon zag. Na een speurtocht van 50 jaar slaagde hij erin om genoeg beeldmateriaal te verzamelen voor een film van maar liefst 5 uur en 32 minuten. Mede dankzij de hulp van Francis Ford Coppola en zijn Zoetrope Studio’s kon de film eindelijk weer in volle glorie worden hersteld. Wegens de hoge kosten wordt de meest complete versie zelden in het openbaar vertoond. Het was daarom een unieke gelegenheid om op 15 juni deze zwijgende film te mogen zien in het Ziggo Dome, met begeleiding van het Gelderse Orkest en in aanwezigheid van Kevin Brownlow zelf.
Lees ook de blog van Immy Verdonschot
Titel: Napoléon
Regisseur: Abel Gance
Scenario: Abel Gance
Cast: Albert Dieudonné, Gina Manès, Vladimir Roudenko
Speelduur: 330 minuten
Genre: Drama
Te zien sinds: 1927
Het Napoleoncomplex
Er was eens een man genaamd Abel Gance: een regisseur met gigantische ambities. Zijn droom was om maar liefst zes films te maken over het leven van de grote Franse leider Napoleon Bonaparte. Wat hij wel had onderschat waren de kosten en haalbaarheid van zijn missie (eigenlijk een beetje zoals bij Napoleon zelf). De epos Napoléon zou het eerste hoofdstuk vormen van dit verhaal. De première in april 1927 was al meer dan 4 uur lang. Een maand later bracht Gance zijn definitieve versie uit die deze lengte meer dan verdubbelde (!).
Napoléon was zijn tijd ver vooruit qua filmtechniek. De productie was uniek in zijn experimenteel gebruik van snel montagewerk, split-screen, gekleurde tinten, visuele effecten en dynamisch camerawerk. Voor de grote climax van de film werd ‘Polyvisie’ ontwikkeld: drie verschillende schermen naast elkaar functioneren als een vroege variant van widescreen. Helaas moest de film voor latere vertoningen meerdere malen worden ingekort totdat er een versie van slechts 80 minuten overbleef. Aangezien weinig bioscopen uitgerust waren met een drievoudige projector sneuvelde hierbij ook het drieluikscherm. Napoléon werd een verloren meesterwerk en Gance kon nooit genoeg geld ophalen om de vijf andere films te maken.
Een volksheld
De film begint in de winter van 1779 met het langste sneeuwbalgevecht dat je ooit in een film zult zien. Naar mijn gevoel duurde deze scene al 40 minuten. Al op het schoolplein blijkt de jonge Napoleon Bonaparte (Vladimir Roudenko) een geboren strateeg. Weliswaar behoort hij tot het zwakkere team, maar met zijn agressieve tactiek slaagt hij er alsnog in om de vlag bij de tegenpartij te hijsen. Op school wordt echter weinig van zijn talent erkend: zijn klasgenoten pesten hem met zijn Corsicaans afkomst en de schoolmeesters hebben weinig geduld met de jonge leerling en zijn regelmatige woede-uitbarstingen. Het eenzame kind droomt van een betere toekomst.
Napoleon groeit op tot een trotse Fransman (Albert Dieudonné) en is amper twintig als de Franse Revolutie uitbreekt. Deze wordt geleid door figuren als Maximilien de Robespierre (Edmond van Daële) en Louis de Saint-Just (Abel Gance). Interne ruzies zorgen op den duur voor verdeeldheid onder de revolutionairen. Iedereen die de lijn van Robespierre weigert te volgen verdwijnt onder de guillotine. Napoleon is aanvankelijk slechts een onopvallende luitenant. In de gevechten tegen de aanhangers van de Franse monarchie blijkt zijn militaire vernuft echter al gauw onmisbaar. Hij stijgt in rang en groeit uit tot een ware volksheld. Nu wordt ook hij door Robespierre gezien als een gevaar voor de nationale orde, hij wordt samen met een aantal collega’s gearresteerd en ter dood veroordeeld. Het Franse volk heeft echter schoon genoeg van Robespierre’s tirannie waardoor hij uiteindelijk zelf wordt geëxecuteerd. De Corsicaan wordt aangewezen tot oppergeneraal maar wil meer: hij voelt zich geroepen om de revolutie te verspreiden over heel Europa. Napoleon trouwt met de edele Joséphine de Beauharnais (Gina Manès) en trekt vervolgens ten strijde richting Italië.
Aan het begin hoopte ik dat de film zou eindigen met Napoleons kroning tot keizer. Het verhaal stopt echter een aantal jaren eerder, bij zijn eerste grote overwinning in het buitenland (de grote scene met de drie schermen). We zien alleen niet de conclusie van de betreffende veldslag. Het open einde voelt als een nogal abrupt moment om zo’n lange film mee af te sluiten. De reden: Gance was na al deze opnames door zijn budget heen.
De Marseillaise
Wat de film vooral interessant maakt is in eerste instantie natuurlijk de lengte. Gance neemt echt de tijd om elke scene tot bloei te laten komen. Veel moderne films gaan al snel vervelen als ze te lang duren, al zijn ze maar twee uur of korter. Omdat alles in deze film zo groots en bombastisch in beeld wordt gebracht had ik weinig last van de lengte: het hoort gewoon bij de complete ervaring. Gelukkig werden er maar liefst vier pauzes ingelast waarin ik mijn benen kon strekken en een hapje kon eten. Ik vroeg me tegelijkertijd af hoe het voor de musici van het Gelderse Orkest moet hebben gevoeld om een halve dag lang door te blijven spelen.
Zoals bij veel stomme films heeft Napoléon niet één officieel muzikaal arrangement: dit varieert per vertoning. Carmine Coppola (vader van Francis) componeerde een deel van de muziek voor de Amerikaanse restauraties. De versie die wij te zien kregen werd begeleid door het arrangement van Carl Davis, die ook aanwezig was als dirigent. Ik herkende wel een hoop melodieën van klassieke componisten waaronder Beethoven en Mozart. Deze stukken waren erg goed uitgekozen voor de scenes: ze voelden nooit aan als willekeurige achtergrondmuziek. Het was ook indrukwekkend hoe synchroon de muziek af en toe liep met de beelden. Zo vindt er halverwege de film een grote veldslag plaats. Hierin wordt elk kanonschot begeleid door een slag op de pauken: “BOEM!”. Eén muziekstuk dat een belangrijke rol speelt in het verhaal is de Marseillaise. Er is zelfs een hele scene gewijd aan de geboorte en opvoering van dit Franse volkslied. Vanaf dat moment wordt het een vast motief dat onder andere terugkeert tijdens de climax van de film.
Ik had het eigenlijk wel verwacht van zo’n oude Franse film maar Napoléon kent een buitengewoon nationalistische ondertoon. Het hoofdpersonage is een door een door geromantiseerde filmheld. Hij wordt neergezet als een waar idealist. Het maakt me nieuwsgierig naar hoe zijn verhaal verder zou zijn verlopen in de geplande vervolgfilms. Als je een filmreeks wilt maken over de complete levensloop van Napoleon moet je op een gegeven moment ook zijn ondergang laten zien. De film doet ook een beetje misleidend aan wat betreft het tonen van ware gebeurtenissen. Aan het begin werd nog gemeld dat bij elk getrouw historisch citaat de voetnoot “historical” in beeld zou verschijnen. Ongeveer de helft van de dialogen bevatte deze voetnoot, maar dat betekent natuurlijk niet dat de context van deze citaten ook daadwerkelijk klopt. Het voelde daarom een beetje onnodig om deze informatie er überhaupt bij te vermelden: het betreft immers fictie en geen documentaire.
Tot de volgende keer maar weer?
Napoléon is qua verhaal, stijl en productie een van de meest indrukwekkende en unieke zwijgende films die ooit zijn gemaakt. Voor een filmliefhebber is het lastig om niet gefascineerd te raken door de revolutionaire filmtechnieken, zelfs als je niet per se van oude films houdt. Ik kan mij anno 2014 geen regisseur bedenken die nog zo gek is om een film van vijf-en-een-half uur te maken. Het moge duidelijk zijn dat Abel Gance in een tijd leefde waarin de totstandkoming van dergelijke projecten nog niet volledig afhankelijk was van de commerciële verwachtingen. Hoewel de film in ieder geval nog één cruciale scene mist (dat werd ook vermeld: ‘hier mist een belangrijke scene’) is deze lange en prachtig gerestaureerde versie zeker degene die je moet zien. Het is alleen geen aanrader om een epos van deze omvang in je eentje op een computerschermpje te bekijken. Organiseer liever je eigen mini-filmfestival: nodig een aantal vrienden uit, projecteer de film op een groot scherm en bestel flink wat eten voor iedereen. Of wie weet wordt Napoléon over een aantal jaar weer in Nederland vertoond. Hopelijk kunnen Kevin Brownlow of Francis Ford Coppola er dan nog bij zijn.
★★★★½
Sandro Algra
GESCHREVEN DOOR
